Son illərdə zeytun yağından yumurtaya, portağal suyundan kakaoya qədər bir çox ərzaq məhsulunun qiymətləri dünya miqyasında artıb. Braziliyada qəhvə həvəskarları toz halına gətirilmiş "qəhvə aromalı içkilərə" yönəlir, ABŞ-də isə restoranlar yumurtalı yeməklərə əlavə ödəniş tətbiq etməyə başlayıb.
Manset.az xəbər verir ki, Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynanı işğal etməsindən sonra qida qiymətləri qlobal miqyasda rekord səviyyələrə yüksəldi.
Bu artım nisbəti bir qədər azalsa da, hələ də son 60 ilin bir çox dövrlərindən daha yüksəkdir.
Mütəxəssislər bu vəziyyətin bir tendensiyanın tərkib hissəsi olduğunu və altında yatan amillərin keçici görünmədiyini bildirirlər.
Beynəlxalq Qida Siyasəti Araşdırma İnstitutunda (IFPRI) baş tədqiqatçı olan Rob Vos ucuz qida dövrünün sona çatdığını deyir:
"Dünya bu yeni reallığa uyğunlaşmalıdır".
Qiymətlər nə qədər yüksəkdir?
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) Qida Qiymət İndeksinə görə, qida qiymətləri Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynanı işğal etməsindən sonra rekord səviyyəyə çatdı. Bu indeks bitki yağları, taxıllar, ət, şəkər və süd məhsulları olmaqla beş fərqli kateqoriyadakı qida məhsullarının qiymətlərini izləyir və sonra bu beşinin birləşməsindən ümumi bir rəqəm yaradır.
İndeksə görə, real qida qiymətləri, yəni inflyasiya nəzərə alınaraq yaradılan qiymətlər, 2022-ci ilin martında rekord səviyyəyə çatıb. 2023-cü ilə gəldikdə bu səviyyə azalıb, lakin keçən il yavaş bir artım göstərib.
Demoqrafiya və iqtisadiyyat üzrə mütəxəssis və Braziliya Milli Statistika Elmləri Fakültəsinin keçmiş professoru José Eustáquio Diniz, bu onilliyin son 100 ilin real mənada ən yüksək orta qida qiymətlərinə şahid olduğunu söyləyir. Diniz, bu tendensiyanı qlobal qida təhlükəsizliyi üçün "ciddi" bir risk olaraq xarakterizə edir.
Qida qiymətlərinin rekord səviyyələrə çatdığı sonuncu dövr, qida istehsalı və daşınması da daxil olmaqla bir çox sektorda xərcləri artıran 1973-cü il neft böhranından sonra 1974 və 1975-ci illər idi.
Müharibələr və gübrə böhranı
Ukraynadakı münaqişə qlobal qida bazarlarını qeyri-sabitləşdirdi. Bunun əsas səbəbi, Rusiya və Ukraynanın mühüm buğda və günəbaxan yağı ixracatçıları olması və Ukraynanın mühüm bir qarğıdalı ixracatçısı olması idi.
Bu məhsulların qiymətləri 2022-ci ilin əvvəlində Rusiyanın Ukrayna limanlarını blokadaya almasının ardından yüksəldi, lakin iki tərəf arasında əldə olunan razılaşma və daha sonra yaradılan yeni nəqliyyat marşrutları Ukraynanın ixracata davam etməsini təmin etdi.
FAO-da baş iqtisadçı olan Monika Tothova, nəticədə bu vəziyyətin yaratdığı təsirin bəzilərinin qorxduğu qədər şiddətli olmadığını bildirir. Lakin münaqişə, fermerlər üçün başqa bir narahatlığı da ortaya çıxardı: gübrə qiyməti.
Təbii qaz gübrə istehsalı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hal-hazırda yüksək olan gübrə qiymətləri, 2022-ci ildə Ukraynadakı münaqişələrin qaz qiymətlərini artırması ilə daha da yüksəldi və qida qiymətlərini daha da artırdı.
İstehsal, qidalanma və tələbat
Lakin burada daha uzunmüddətli amillər də rol oynayır. IFPRI-dən Vos, "Aşağı qida qiymətləri dövrü, 1970-ci illərdən etibarən kənd təsərrüfatı məhsuldarlığında baş verən böyük artışın nəticəsi idi" deyir. Bu dövr, "Yaşıl İnqilab" olaraq da adlandırılan, yüksək məhsuldar bitki növlərinə və intensiv kənd təsərrüfatı texnikalarına keçilən bir dövr idi.
Lakin Vosa görə, məhsuldarlıq artımı artıq yavaşladı və qidaya olan tələbat artdıqca qiymətlər də orta hesabla yüksəldi. Tələbat, xüsusilə əhalinin artdığı və qidalanma rejiminin dəyişdiyi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə artdı.
İqlim dəyişikliyinin təsiri
İqlim dəyişikliyinin də qida qiymətlərinə təsiri var.
Avropa Mərkəzi Bankı və Potsdam İqlim Təsiri Araşdırmaları İnstitutu tərəfindən keçən il aparılan birgə bir araşdırmaya görə, artan temperatur 2035-ci ilə qədər qida inflyasiyasını ildə yüzdə 3,2 bənd qədər artıra bilər. Dünya Bankasının 2022-ci il hesabatına görə, iqlim dəyişikliyi son 60 ildə kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı artımını yavaşlatdı.
Hesabat, iqlim dəyişikliyinin yaratdığı təsirlərin kənd təsərrüfatındakı məhsuldarlıq artımını tarazlaya biləcək potensial bir "kritik hədd" barədə xəbərdarlıq edir və bu həddin "dağıdıcı" ola biləcəyini bildirir.
Buna görə, zeytun yağı, qəhvə və kakao kimi məhsullar, çox yaşlı ağaclardan əldə edilmələri və istehsallarının müəyyən sayda ölkədə cəmlənməsi səbəbilə xüsusilə həssas vəziyyətdədir.
Məsələn, 2023 və 2024-cü illərdə Cənubi Avropanı vuran aşırı isti hava dalğalarının İspaniya və digər zeytun yetişdirilən bölgələrdə quraqlığa səbəb olmasının ardından zeytun yağı qiymətləri yüksəldi.
Londondakı “Imperial College”də Dünya Hava Hadisələri Əlaqələndirmə Təşəbbüsü (World Weather Attribution, WWA) alimləri, insan mənşəli iqlim dəyişikliyi olmadan yandırıcı istiliklərin "demək olar ki, mümkün olmadığını" bildirirlər.
Qəhvə də aşırı hava şəraitindən təsirlənən məhsullar arasındadır. Arabica qəhvə dənələri qiymətləri, Braziliyada iki ildir davam edən quraqlığın da təsiri ilə fevral ayında beynəlxalq əmtəə bazarlarında rekord səviyyələrə yüksəldi.
WWA tədqiqatçıları, 2023-cü ilin qeyri-adi quraq şəraitinin əsas səbəbinin iqlim dəyişikliyi olduğunu bildirirlər.
Zərərvericilər və xəstəliklər
ABŞ-də quş qripi epidemiyası on milyonlarla toyuğun məhv edilməsinə səbəb oldu. ABŞ Əmək Statistikaları Bürosuna (US Bureau of Labor Statistics) görə, bir yumurtanın qiyməti 2021-ci ildən bu yana üç dəfədən çox artaraq mart ayında 6,23 dollarla rekord səviyyəyə çatdı.
ABŞ Prezidenti Donald Tramp, artan qiymətlərdən sələfi Baydenin siyasətlərini məsul tutarkən, kampaniya qrupları və bəzi Demokrat Partiyası nümayəndələri yumurta istehsalçılarının qiymətləri süni şəkildə yüksək saxladığı iddialarını irəli sürürlər.
Quş qripi son illərdə Cənubi Afrika, Avstraliya və Yaponiya kimi başqa yerlərdə də yumurta qiymətlərini artırdı, lakin bu təsir ölkədən ölkəyə dəyişiklik göstərdi.
Portağal suyu da son dövrdə qiymət artımına şahid oldu və keçən ilin sentyabr ayında əmtəə bazarlarında rekord səviyyəyə çatdı.
Braziliya və ABŞ-dəkı məhsullar, ağacların şirəsini əmərək yayılan və meyvələri acılaşdıraraq bitkiləri yavaş-yavaş öldürən bir zərərvericinin yaydığı bir xəstəlik olan "sitrus yaşıl xəstəliyindən" təsirlənmişdi. Braziliyada quraqlıq və Floridada qasırğalar da istehsalı vurmuşdu. Lakin qiymətlər indi düşüb.
Nə gözlənilir?
Mütəxəssislər bildirirlər ki, yaxın gələcəkdə qiymətlərin yüksək səviyyədə qalması ehtimalı böyükdür. Əsas səbəblər arasında iqlim dəyişikliyi, tələbin artması, məhsuldarlıq artımının yavaşlaması və geosiyasi qeyri-sabitliklər göstərilir.
Rob Vosun fikrincə, "Əgər biz kənd təsərrüfatı texnologiyalarına, iqlimə uyğunlaşdırma tədbirlərinə və beynəlxalq əməkdaşlığa daha çox sərmayə qoymasaq, yüksək qiymətlərin yeni norma halına gəlməsi qaçılmaz olacaq".
Monika Tothova isə əlavə edir ki, “Qiymətlərin azalmasını gözləmək əvəzinə, daha çox resursları qida sistemini davamlı və möhkəm etmək üçün sərf etməliyik”.
Digər tərəfdən, bəzi ölkələr qiymət artımlarına qarşı daxili siyasət və tənzimləyici tədbirlərlə mübarizə aparmağa çalışırlar. Məsələn, subsidiya proqramları, qiymət tavanları və idxal vergilərində dəyişikliklər tətbiq olunur. Lakin bu tədbirlər çox vaxt müvəqqəti təsir göstərir və daha sistemli, qlobal yanaşma tələb olunur.
(Mənbə:BBC)
Seyranə Quliyeva
